شیعیان

صلوات بر محمد و آل محمد

غیبت در مسائل شخصی آن هم مربوط به مطالبی است که موجب ناراحتی غیبت شونده باشد. اما اگر عیب ها و انتقادات در ارتباط با حوزه کاری و مسئولیت اجتماعی افراد بیان شود و هدفی جز اصلاح کارکرد اجتماع در میان نباشد، نه تنها جنبه غیبت نخواهد داشت، بلکه نقد و تحلیل منصفانه و به دور از هر گونه حب و بغض رفتار و گفتار مسئولین، یک امر لازم برای رشد و تعالی جامعه و کشور است و برکات زیادی برای فرد و جامعه دارد و موجب اصلاح عیب آنها و بر طرف شدن نواقص کارها و برنامه هایشان می شود.

در این مقاله به طرح دو سوال در مورد موضوع غیبت پرداخته و آنها را بررسی می کنیم:

سوال: مرز بین غیبت و انتقاد از مسئولین چیست؟

غیبت، عبارت است از سخن گفتن پشت سر مردم، به نحوی که اگر غیبت شونده آن را بشنود ناراحت شود. اما آنچه از بررسی مجموعه دلایل مرتبط با غیبت به دست می آید، آن است که غیبت در مسائل شخصی آن هم مربوط به مطالبی است که موجب ناراحتی غیبت شونده باشد، اما اگر بیان عیب ها و انتقادات مربوط به حوزه کاری و مسئولیت اجتماعی افراد باشد، جنبه غیبت نخواهد داشت. البته هر فرد موظف است که با ناظر دانستن پروردگار، تلاش کند که تحلیل های مرتبط با اجتماع را با عقده ها و کینه های شخصی همراه نکرده و تحلیل مجاز را بهانه ای برای غیبت حرام قرار ندهد.

غیبت از گناهان کبیره است و در آیات و روایات شدیداً از آن نهی شده است. (حجرات، ۱۲؛ همزه،۱)

بر اساس روایات رسیده از پیشوایان دین، حقیقت غیبت آن است که کسی درباره دیگری چیزی بگوید که اگر بشنود، خوش نمی دارد. خواه درباره نقص و عیب باشد که در خود او، یا در بدن او، و یا در دین یا دنیای او است و یا در چیزی است که وابسته به او است.

شیخ مرتضی انصاری(ره) در تعریف غیبت می گوید: سخن گفتن پشت سر مردم، به نحوی که اگر غیبت شونده آن را بشنود ناراحت شود. (شیخ انصاری، مکاسب محرمه، ج ۱، ص ۲۷۶)

در امر غیبت شرایطی معتبر دانسته شده است که با حصول مجموع آنها عنوان غیبت تحقق پیدا می کند.

بعضی از این شرایط عبارت اند از:

۱٫ فردی که از او سخن به میان می آید در جمع حاضر نباشد.

۲٫ آن سخن عیب و نقص محسوب شود.

۳٫ فرد از شنیدن آنچه در موردش گفته می شود کراهت داشته باشد.

۴٫ گوینده قصد مذمت و تنقیص داشته باشد.

با تعریف و بیان ضوابط غیبت هر کس با توجه به انگیزه و نیت خود می تواند مرز نیت و انتقاد را روشن سازد؛ زیرا غیبت تا حد زیادی به نیت فرد غیبت کننده دارد، بر این اساس هر فرد می تواند تشخیص دهد که این کلام او غیبت بود یا نه؟

در همین راستا می توان گفت که غیبت در مسائل شخصی آن هم مربوط به مطالبی است که موجب ناراحتی غیبت شونده باشد. اما اگر عیب ها و انتقادات در ارتباط با حوزه کاری و مسئولیت اجتماعی افراد بیان شود و هدفی جز اصلاح کارکرد اجتماع در میان نباشد، نه تنها جنبه غیبت نخواهد داشت، بلکه نقد و تحلیل منصفانه و به دور از هر گونه حب و بغض رفتار و گفتار مسئولین، یک امر لازم برای رشد و تعالی جامعه و کشور است و برکات زیادی برای فرد و جامعه دارد و موجب اصلاح عیب آنها و بر طرف شدن نواقص کارها و برنامه هایشان می شود.

در اسلام موضوعاتی چون نصیحت (امر به معروف و نهی از منکر) ائمه مسلمین، جرح و تعدیل (تکذیب و تأیید) راویان و گواهان، نُصح مستشیر و … وجود دارند که با کمی دقت در آنها درخواهیم یافت که امکان بروز و ظهور چنین موضوعاتی، جز با نقدها و تحلیل هایی که شاید برخی از آنها در نگاه اول، مشابه غیبت ارزیابی شوند، امکان پذیر نخواهد بود.

بر این اساس، چنین نقدها و تحلیل هایی، اگر تنها جهت شناخت وضعیت حاکم بر جامعه و تلاش برای بهبود آن باشد، ایرادی نخواهد داشت، اما اگر افرادی بخواهند در ضمن تحلیل و نقد، عقده ها و کینه های شخصی و گروهی خود را برآورده ساخته و علاوه بر سخنان لازم در یک نقد سالم، گفتاری را در ارتباط با طرف مقابل بر زبان آورند که بود و نبود آن در تحلیل انجام شده مساوی است، در برابر پروردگار مسئول خواهند بود و از آن جایی که هر فرد به درون خود آگاهی کامل دارد، شناسایی مرز بین تحلیل و غیبت در این موارد که تا حد زیادی وابسته به انگیزه افراد است، چندان دشوار نخواهد بود.
سوال: آیا لطیفه هایی که در مورد قومیت های مختلف گفته می شود، شنیدن یا نقل آنها مشکل شرعی دارد؟

دفتر حضرت آیة الله العظمی خامنه ای (مد ظله العالی):

اگر غیبت و یا توهین به قوم و گروه خاصی باشد، جایز نیست.

دفتر حضرت آیة الله العظمی سیستانی (مد ظله العالی):

اگر منظورش عموم باشد بهتان است و اگر منظورش بعض باشد از جهت اهانت به مردم آن شهر و یا افراد آن صنف حرام است.

دفتر حضرت آیة الله العظمی مکارم شیرازی (مد ظله العالی):

در مواردی که باعث ایذاء یا هتک آن اقوام شود حرام است.

حضرت آیة الله هادوی تهرانی (مد ظله العالی):

این لطیفه ها اگر نسبت به شخص یا اشخاص خاصی تعرضی نداشته باشد و موجب آزار شخص یا اشخاص خاصی نمی شود، اشکال شرعی ندارد، به ویژه اگر خود کسانی که از این قومیت هستند، آنها را به عنوان مزاح بیان کنند.